Propoño o seguinte experimento mental ao político, xornalista ou académico europeo: Se fose asesor do Kremlin, cal sería o seu consello no caso de que non houbese negociacións posíbeis para resolver a guerra en Ucraína? Certamente, a maioría sentiríase moralmente obrigada a dar respostas ridículas, como aconsellar ao Kremlin que capitulase e se retirase, aínda que Rusia estea moi preto da vitoria. Calquera impulso de se adherir á razón e abordar as preocupacións de seguridade de Rusia probabelmente sería disuadido coa ameaza de ser humillados por “lexitimar” a invasión rusa.

 Que se explica o declive do pensamento estratéxico, o pragmatismo e a racionalidade na política europea?

A realidade de Europa como construción social

 A clase política que xurdiu en Europa despois da Guerra Fría volveuse excesivamente ideolóxica e involucrouse en narrativas para construír socialmente novas realidades. A aceptación europea do posmodernismo implica cuestionar a existencia dunha realidade obxectiva, porque a nosa comprensión da realidade está determinada polo idioma, a cultura e perspectivas históricas únicas.

 Polo tanto, os posmodernos adoitan buscar cambiar as narrativas e a linguaxe para gañar poder político. Se a realidade é unha construción social, entón as grandes narrativas poden ser máis importantes que os feitos. De feito, as narrativas ideolóxicas deben protexerse de feitos inconvenientes.

 O proxecto europeo tiña a benevolente intención de crear unha identidade europea común, liberal e democrática, que transcendese as rivalidades nacionais divisorias e as políticas de poder do pasado. Cuestiónase a relevancia da realidade obxectiva e as narrativas sobre a realidade reflicten a crenza de que as estruturas de poder poden ser desmanteladas e reorganizadas a vontade.

 A prevalencia do construtivismo e a énfase nos “actos de fala” na UE levaron á crenza de que mesmo cando se utilizan análises realistas e se discuten intereses nacionais en competencia, é necesario lexitimar a realpolitik e, xa que logo, acomodar socialmente unha realidade que podería ser perigosa. Os “actos de fala” refírense ao uso da linguaxe como fonte de poder para construír realidades políticas e influír nos resultados. Ao reducir a importancia da competencia pola seguridade no sistema internacional, suponse que se poden mitigar as políticas de poder.

 É posíbel construír socialmente unha nova realidade? Estamos a ignorar a competencia en seguridade ao non abordar o tema ou estamos a descoidar a xestión responsábel da competencia en seguridade? Podemos transcender as rivalidades nacionais centrándonos en valores comúns ou o descoido dos intereses nacionais conducirá ao declive?

Construír socialmente unha nova Europa

 O concepto de “trampa retórica” explica como a UE chegou a un consenso para ofrecer a súa incorporación aos estados de Europa central e oriental cando non era de interese para todos os estados membros da UE. A trampa retórica tendeuse facendo que os Estados membros aceptasen primeiro a premisa ideolóxica de que a lexitimidade do proxecto europeo descansaba na integración dos Estados democráticos liberais.

 Ao apelar a valores e normas como fundamento da UE, tendeuse unha trampa retórica e utilizouse o sentido de obriga moral para avergoñar os Estados membros da UE que vetaban o proceso de ampliación. Polo tanto, o uso da linguaxe e o encadre poden alentar os estados europeos a non actuar en beneficio dos seus propios intereses, xa que foron humillados para conformarse.

 Schimmelfennig, quen introduciu o concepto de trampa retórica, sostén que «a política é unha loita pola lexitimidade, e esta loita líbrase con argumentos retóricos»⁽¹⁾. A trampa retórica simplifica unha pregunta complexa e convértea nunha elección binaria; apoiar o proceso de ampliación ou traizoar os ideais democráticos liberais. Este marco moral pechou importantes debates sobre as posíbeis desvantaxes de aceptar novos membros e a mellor maneira de abordar estes desafíos.

 Púidose esmagar a disidencia porque enmarcar a cuestión como un imperativo moral significaba que quen cuestionaba este marco moral podía ser acusado de socavar os valores sacros que sustentan a lexitimidade de todo o proxecto europeo.

 O concepto de “discurso europeo” implica o uso de retórica emocional para lexitimar unha comprensión da UE que deslexitima conceptos alternativos para Europa. A centralización da toma de decisións e a transferencia de poder dos parlamentos electos a Bruxelas denomínase xeralmente “integración europea”, “máis Europa” ou “unha Unión cada vez máis estreita”. Os Estados veciños non membros que se adhiren á gobernanza exterior da UE toman a “elección europea”, confirmando a súa “perspectiva europea” e adoptando “valores compartidos”. A disidencia pode ser deslexitimada como “populismo”, “nacionalismo”, “eurofobia” e “antieuropeísmo”, o que socava a “voz común”, a “solidariedade” e o “soño europeo”.

 A linguaxe tamén cambiou respecto de como Occidente afirma o seu poder no mundo. A tortura converteuse nunha “técnica de interrogatorio mellorada”, a diplomacia dos canóns é a “defensa da liberdade de navegación ”, a dominación é unha “negociación desde unha posición de forza”, a subversión é unha “promoción da democracia”, un golpe de estado “revolución democrática”, a invasión unha “intervención humanitaria”, a secesión unha “autodeterminación”, a propaganda unha “diplomacia pública”, a censura unha “moderación de contidos” e o desenvolvemento máis recente da vantaxe competitiva de China que se describe como “sobrecapacidade”. O concepto de neolingua de George Orwell implicaba unha linguaxe restritiva até o punto de que resultaba imposíbel expresar desacordo.

OTAN e UE: redistribución de Europa ou “integración europea”

 Os líderes occidentais recoñeceron inicialmente que abandonar unha arquitectura de seguridade paneuropea inclusiva mediante a ampliación da OTAN e a UE probabelmente provocaría outra Guerra Fría. A consecuencia predicíbel de construír unha nova Europa sen Rusia sería redistribuír os distritos do continente e logo loitar sobre onde deberían trazarse as novas liñas divisorias.

 O presidente Bill Clinton advertiu en xaneiro de 1994 que a expansión da OTAN corría o risco de “trazar unha nova liña entre Oriente e Occidente que podería crear unha profecía autocumprida de confrontación futura”⁽²⁾. O Secretario de Defensa de Clinton, William Perry, mesmo considerou dimitir pola súa oposición á ampliación da OTAN. Perry sinalou que a maioría dos membros da administración sabían que esta traizón crearía un conflito con Rusia, pero crían que non importaba porque Rusia era débil⁽³⁾. George Kennan, Jack Matlock e unha serie de líderes políticos estadounidenses tamén o enmarcaron como unha traizón contra Rusia e advertiron sobre unha maior división de Europa. Estas preocupacións tamén foron compartidas por moitos líderes europeos.

 Que pasou con estes discursos e advertencias sobre a instigación doutra Guerra Fría? A narrativa da UE e a OTAN como unha “forza para o ben” que promove os valores democráticos liberais tiña que se defender contra a narrativa “obsoleta” da política de poder. As críticas rusas ao rexurdimento da arquitectura de seguridade de suma cero da política do bloque presentáronse como proba da “mentalidade de suma cero” de Rusia.

 O feito de que Rusia non recoñecese que a OTAN e a UE eran actores positivos que transcendían a política de poder revelaría a súa incapacidade para superar a perigosa mentalidade de realpolitik causada polo seu persistente autoritarismo e as súas ambicións de gran potencia. A UE só estaba a construír un «círculo de amigos», mentres que Rusia supostamente exixía «esferas de influencia».

 Rusia enfrontábase ao dilema de aceptar o papel de aprendiz co obxectivo de se reincorporar ao mundo civilizado aceptando o papel dominante da OTAN como forza para o ben, ou de resistirse ao expansionismo da OTAN e ás “misións fóra da súa zona ”, pero logo ser tratada como unha forza perigosa que debe ser contida. De todos os xeitos, Rusia non tería asento na mesa de negociacións en Europa. Os tropos democráticos liberais xustificaron por que o estado máis grande de Europa debería eventualmente ser o único estado sen representación.

 A expansión da OTAN e a UE como bloques exclusivos tamén impón un dilema de “nós ou eles” ás sociedades profundamente divididas de Ucraína, Moldavia e Xeorxia. Con todo, en lugar de recoñecer a predicíbel desestabilización de sociedades divididas nunha Europa dividida, isto preséntase como unha “integración europea” de suma positiva a pesar da desvinculación implícita de Rusia. As sociedades que favorecen relacións máis estreitas con Rusia por riba da OTAN e a UE quedan deslexitimadas por rexeitar a democracia, mentres que os seus líderes son desestimados como “putinistas” autoritarios que privan os seus pobos do seu soño europeo.

 O marco moral mundial convenceu os líderes europeos de apoiar un golpe de estado para atraer a Ucraína á órbita da OTAN. Era ben sabido que só unha minoría de ucraínos quería ser membro da OTAN e que isto probabelmente iniciaría unha guerra, pero a retórica democrática liberal sempre convenceu os líderes europeos de ignorar a realidade e apoiar políticas desastrosas. O sentido común vólvese vergoñento.

 Os líderes políticos, xornalistas e académicos occidentais que buscan aliviar o problema abordando as lexítimas preocupacións de seguridade de Rusia tamén son acusados de alimentar o muíño de Putin, repetir como papagaios os temas de conversa do Kremlin, “lexitimar” as políticas rusas e socavar a democracia liberal. Co marco moral binario do ben versus o mal, o pluralismo intelectual e a disidencia son castigados como inmorais.

 Ademais de estar inzada de guerras, Europa tamén está en declive económico. Os europeos compran enerxía rusa a través da India porque están moralmente obrigados a seguir sancións erradas. Esta suposta virtude contribúe a que as industrias europeas sexan menos competitivas.

 A desindustrialización de Europa tamén é causada pola destrución dos oleodutos Nord Stream, pero este suceso que destruíu décadas de desenvolvemento industrial caeu nun buraco da memoria porque os únicos dous sospeitosos son os Estados Unidos e Ucraína. Ademais, os Estados Unidos ofrecen subsidios ás industrias europeas que deixaron de ser competitivas se se trasladan alén do Atlántico. En ausencia de narrativas aceptábeis, os europeos simplemente permanecen en silencio e non defenden os seus intereses nacionais. A narrativa das democracias liberais unidas por valores en lugar de divididas por intereses contrapostos debe defenderse contra calquera feito inconveniente.

Diplomacia, neutralidade e a virtude da guerra

 A diplomacia non é consistente co esforzo por construír socialmente unha nova realidade. O punto de partida da seguridade internacional é a competencia pola seguridade na que os esforzos por aumentar a seguridade dun Estado poden diminuír a seguridade doutro. A diplomacia implica fortalecer o entendemento mutuo e buscar compromisos para mitigar a competencia en materia de seguridade.

 Os construtivistas sociais adoitan ver a diplomacia como problemática porque “lexitima” a competencia en materia de seguridade que recoñece que a OTAN pode socavar os intereses lexítimos de seguridade rusos. Ademais, isto corre o risco de lexitimar o adversario e crear unha equivalencia moral entre os Estados occidentais e Rusia. As elites europeas cren que están a lexitimar conceptos obsoletos e perigosos de política de poder ao comprometerse cun entendemento mutuo con Rusia. A crenza absurda de que a negociación é unha “concesión” normalizouse en Europa.

 Por tanto, a diplomacia foi repensada como unha relación entre un suxeito e un obxecto, entre un profesor e un alumno. Nesta relación, a OTAN e a UE consideran que o seu papel é “socializar” a outros Estados. Como mestre civilizador, o Occidente ilustrado utiliza a diplomacia como instrumento de ensinanza en que os Estados son “castigados” ou “recompensados” pola súa disposición a aceptar concesións unilaterais.

 Aínda que a diplomacia sempre foi imperativa en tempos de crises, as elites europeas cren que, en cambio, deben castigar o “mal comportamento” suspendendo a diplomacia unha vez que estala a crise. Reunirse cos opoñentes durante as crises corre o risco de lexitimalos.

 Até hai pouco, a neutralidade considerábase unha postura moral que mitiga a competencia en materia de seguridade e permite a un Estado mediar en lugar de se enredar e escalar os conflitos. Nunha loita entre o ben e o mal, a neutralidade tamén se considera inmoral. O cinto de estados neutrais que existía entre a OTAN e os países do Pacto de Varsovia agora foi desmantelado e mesmo a guerra se converte nunha xusta defensa dos principios morais.

Como podemos restaurar a racionalidade e corrixir os erros posteriores á Guerra Fría?

 O fracaso en estabelecer un acordo mutuamente aceptábel despois da Guerra Fría que borrase as liñas divisorias en Europa e fortalecese a seguridade indivisíbel resultou nunha catástrofe predicíbel. Porén, corrixir o rumbo require nada menos que reconsiderar as políticas dos últimos 30 anos e o concepto de Europa nun momento en que a animosidade é endémica en ambas as partes. O proxecto europeo foi visto como a encarnación da tese de Fukuyama sobre a “fin da historia “e toda unha clase política baseou a súa lexitimidade en se conformar na idea de que desenvolver unha Europa sen Rusia era unha receita para a paz e a estabilidade.

 Ten Europa a racionalidade, a imaxinación política e a coraxe para avaliar criticamente os seus propios erros e a súa contribución á crise actual, ou calquera crítica seguirá sendo denunciada como unha ameaza para a democracia liberal?

_____________________________________________________________________________

Notas:

(1) Schimmelfennig, François, 2003. The EU, NATO and the Integration of Europe (Rules and Rhetoric), Cambridge, Cambridge University Pres, páxina 208.

(2) B. Clinton, “Remarks to the Multinational Audience of Europe’s Future Leaders ”, Misión diplomática estadounidense en Alemaña, 9 de xaneiro de 1994.

(3) J. Borger «’A “hostilidade rusa” é causada en parte por Occidente’, di o ex xefe de defensa dos Estados Unidos», The Guardian, 9 de marzo de 2016.

_____________________________________________________________________________

[Artigo tirado do sitio web Observatorio de la crisis, do 10 de novembro de 2024]